Η ΦΥΛΑΚΗ ΩΣ ΠΕΔΙΟ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΙΚΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ

                                                                                                        Νικολάου Ποιμενίδη
   Αντεισαγγελέα Εφετών
Αθήνα, Μάρτιος 2016

Α. Θεμελιώδεις Αρχές αναφορικά με τη στέρηση της προσωπικής ελευθερίας

1. Έχω την πεποίθηση ότι σχετικά με το υπό διαπραγμάτευση ζήτημα, κατ’ αρχήν πρέπει να μνημονεύσουμε τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 3 του Συντάγματος της Ελλάδος, κατά την οποία η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη, κανένας δεν καταδιώκεται ούτε συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται ούτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται, παρά μόνο όταν και όπως ορίζει ο νόμος. Η αρχή αυτή είναι θεμελιώδης αξία της Ελληνικής Πολιτείας, και απαραβίαστα δέον να τηρείται και εφαρμόζεται επί όλων των διαμενόντων στην Ελληνική Επικράτεια αλλοδαπών και ημεδαπών. Περαιτέρω, κατά τις διατάξεις της παρ. 2 του άρθρου 7 και της παρ. 1 του άρθρου 25 του Συντάγματος, τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει, καθώς τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους, όλα δε τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση τους, επίσης τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν, τέλος, οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. Κατά την ακροτελεύτια διάταξη του Συντάγματος, η τήρησή του επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία. 2. Υπό το πνεύμα αυτών των θεμελιωδών αξιωμάτων της Ελληνικής Πολιτείας, και αναλύοντας τις προβλέψεις του νόμου για τη στέρηση της προσωπικής ελευθερίας των προσώπων, θα είμαστε σίγουροι ότι η αποκατάσταση των ατόμων αυτών είναι υποχρέωση της Ελληνικής Πολιτείας αλλά και του καθενός από εμάς, διότι πέραν του ότι εξασφαλίζει την ομαλή ένταξη των φυλακισθέντων στην κοινωνία, οδηγεί σε δικαιότερη συμβίωση όλων των Ελλήνων πολιτών και διαμενόντων εν γένει στη Χώρα, και συμβάλει στην κοινωνική ειρήνευση και συνοχή. Είναι βέβαιο ότι και κατά τη διάρκεια της στέρησης της ελευθερίας πρέπει να διασφαλίζεται ο σεβασμός στην αξία και αξιοπρέπεια του προσώπου, αλλά και να αποκαθίσταται αυτό στην κοινωνία ώστε να εντάσσεται σ’ αυτήν και να συμβάλλει με τη σειρά του στην κοινωνική περαιτέρω ευδοκία. Άλλωστε, η διαδικασία αυτή επανορθώνει, ας μου επιτραπεί η έκφραση, και τη διατάραξη των εννόμων αγαθών που βλάφτηκαν από την εγκληματική συμπεριφορά των ατόμων και, αποκαθιστά με τη σειρά της τη σχέση των καταδικασθέντων με το θύμα και το κοινωνικό περίγυρο αυτών.Β. Σωφρονιστικός Κώδικας 3. Για όλους αυτούς τους λόγους ο Σωφρονιστικός Κώδικας, δηλαδή το ουσιαστικότερο νομοθέτημα της Πολιτείας για τη στέρηση της προσωπικής ελευθερίας, στη διάταξη του άρθρου 4.προβλέπει και ορίζει ότι κατά την εκτέλεση της ποινής δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα των κρατουμένων εκτός από το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία, καθώς ότι οι κρατούμενοι δεν εμποδίζονται, λόγω της κράτησής τους, στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας τους και την άσκηση των δικαιωμάτων που τους αναγνωρίζει ο νόμος, αυτοπροσώπως ή με αντιπρόσωπο. Περαιτέρω κατά την παράγραφο 3 του άρθρου 7 του ως άνω Κώδικα τα μέτρα φύλαξης και εξασφάλισης της ομαλής λειτουργίας των καταστημάτων κράτησης δεν αποκλείουν την άσκηση των συνταγματικά κατοχυρωμένων ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων των κρατουμένων, κατά την έννοια του άρθρου 4 αυτού. Κατά τη διάταξη του άρθρου 34 του Κώδικα, (παρ. 1) όλοι οι κρατούμενοι έχουν δικαίωμα στην εντός του καταστήματος εν γένει μόρφωση, άθληση, πολιτιστικές δραστηριότητες και δημιουργική απασχόληση. Η ενασχόληση των κρατουμένων με τις παραπάνω δραστηριότητες, η συμμετοχή και συνεργασία τους σε σχετικά προγράμματα και ιδίως σε εκείνα επαγγελματικής κατάρτισης και εκπαίδευσης συνεκτιμάται θετικά για τη χορήγηση ευεργετικών μέτρων. Το Συμβούλιο Φυλακής αποφασίζει ύστερα από πρόταση του Κεντρικού Επιστημονικού Συμβουλίου Φυλακής (Κ.Ε.Σ.Φ.) ή εισήγηση του αρμόδιου φορέα για την Οργάνωση μορφωτικών ή άλλων δραστηριοτήτων των κρατουμένων. Το Συμβούλιο Φυλακής ενημερώνει τον Υπουργό Δικαιοσύνης, ο οποίος εγκρίνει ή απορρίπτει την απόφαση αυτή μέσα σε είκοσι ημέρες το αργότερο. Αν ο χρόνος αυτός παρέλθει άπρακτος, η πιο πάνω απόφαση θεωρείται ότι έχει εγκριθεί. Για το σχεδιασμό, την οργάνωση και την πραγματοποίηση των παραπάνω δραστηριοτήτων μπορεί να αποφασίζει και ο Υπουργός Δικαιοσύνης, (παρ. 2) με κοινή απόφαση των Υπουργών Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων και Δικαιοσύνης ρυθμίζονται οι προϋποθέσεις και η διαδικασία επιλογής ή ορισμού, κατά προτεραιότητα με απόσπαση ή μετάταξη, ενός Συμβούλου Εκπαίδευσης σε κάθε κατάστημα, έργο του οποίου είναι ο σχεδιασμός και συντονισμός των παραπάνω προγραμμάτων. Στα κέντρα ημιελεύθερης διαβίωσης διορίζεται Σύμβουλος Εκπαίδευσης, εφόσον αυτό έχουν δυναμικότητα μεγαλύτερη των 30 κρατουμένων, (παρ. 3) μέχρι το διορισμό του Συμβούλου Εκπαίδευσης Κρατουμένων, η επεξεργασία, ο συντονισμός και η πραγμάτωση ατομικών ή συλλογικών προγραμμάτων, κατά τις προηγούμενες παραγράφους, ανατίθενται με απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης, ύστερα από γνώμη του Κ.Ε.Σ.Φ., σε εξειδικευμένο προσωπικό του καταστήματος ή σε πρόσωπα με ειδικές γνώσεις και εμπειρίες. Προηγουμένως, κατά τη διάταξη του άρθρου 19 του Κώδικα, (παρ 1) τα καταστήματα κράτησης διακρίνονται σε: α) γενικά, β) ειδικά και γ) Θεραπευτικά, (παρ. 2) τα γενικά καταστήματα κράτησης διακρίνονται σε Α` και Β` τύπου. Με την επιφύλαξη των διατάξεων των παραγράφων 4 και 5 του άρθρου 11, στα καταστήματα Α` τύπου κρατούνται οι υπόδικοι, οι κρατούμενοι για χρέη και οι κατάδικοι σε ποινή φυλάκισης και στα Β` τύπου κρατούνται όλοι οι υπόλοιποι κρατούμενοι {η παρ.2, όπως είχε τροποποιηθεί με το άρθρο 20 παρ.1 Ν.3772/2009 (ΦΕΚ Α 112) και αντικατασταθεί με το άρθρο 1 παρ. 5 ν4274/2014, ΦΕΚ Α 147, αντικαταστάθηκε ως άνω με το άρθρο 1 παρ. 2 ν4322/2015, ΦΕΚ Α 42/27.4.2015}, (παρ. 3) ειδικά καταστήματα είναι οι αγροτικές φυλακές, η Κεντρική Αποθήκη Υλικού Φυλακών (Κ.Α.Υ.Φ.), τα καταστήματα νέων και τα κέντρα ημιελεύθερης διαβίωσης καταδίκων. Οι προϋποθέσεις κράτησης στα δύο πρώτα είδη καταστημάτων καθορίζονται με απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης, ύστερα από πρόταση του Κ.Ε.Σ.Φ., σύμφωνα με το άρθρο 8 παράγραφος 3 περίπτωση β` αυτού, (παρ. 4) τα Θεραπευτικά καταστήματα διακρίνονται σε γενικό νοσοκομείο, σε θεραπευτήρια για ψυχασθενείς και σε καταστήματα για τοξικομανείς. Ο τρόπος Οργάνωσης και λειτουργίας των θεραπευτικών καταστημάτων για τοξικομανείς κρατουμένους και κάθε άλλο σχετικό θέμα ρυθμίζεται με κοινή απόφαση του Υπουργού Δικαιοσύνης και του κατά περίπτωση συναρμόδιου Υπουργού (ως το τελευταίο εδάφιο προστέθηκε με την παρ.14 άρθρ.14 ν3038/2002, ΦΕΚ Α 180/7.8.2002), (παρ. 5) τα μέτρα ασφαλείας των καταστημάτων κράτησης είναι ανάλογα προς το είδος των καταστημάτων , κατά τα οριζόμενα στο άρθρο 65 παράγραφος 5 αυτού. Σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται να καθιστούν ανέφικτη την εφαρμογή θεσμών και προγραμμάτων που προβλέπονται στον Κώδικα αυτόν [“με εξαίρεση τους περιορισμούς που προβλέπονται από τον παρόντα νόμο και τον εσωτερικό κανονισμό των καταστημάτων κράτησης Γ τύπου ή των αυτοτελών τμημάτων Γ` τύπου στα λοιπά καταστήματα.”, με τη σημείωση ότι η μέσα σε ” ” φράση της παρ.5 είχε προστεθεί με τη παρ.6 άρθρου 1 ν4274/2014, ΦΕΚΑ 147/2014, η οποία όμως καταργήθηκε με το άρθρο 1 παρ. 1 ν4322/2015]. Κατά τη διάταξη των παρ. 5 και 6 του άρθρου 40 του Σωφρονιστικού Κώδικα το Συμβούλιο Εργασίας Κρατουμένων, σύμφωνα με την παράγραφο 3 του επόμενου άρθρου, συνεργάζεται με αρμόδιους επαγγελματικούς ή άλλους φορείς της περιοχής του καταστήματος ή άλλους παρεμφερείς κοινωνικούς φορείς για την επαγγελματική εκπαίδευση, κατάρτιση, μαθητεία ή εξειδίκευση των κρατουμένων, την εξεύρεση εργασίας και την ομαλή εκτέλεσή της, (παρ 6) οι κρατούμενοι απασχολούνται σε βοηθητικές εργασίες ή υπηρεσίες για την εξυπηρέτηση λειτουργικών αναγκών του καταστήματος κράτησης και άλλων δημοσίων κτιρίων ή χώρων, όπως εργασίες καθαριότητας, μαγειρείου, πλυντηρίου, καθαρισμού ή μεταφοράς τροφίμων, κηπουρικές εργασίες κ.λπ., Η ανάληψη των εργασιών αυτών γίνεται για τρίμηνη το πολύ διάρκεια, με δυνατότητα ανανέωσής της, κατά τα οριζόμενα στην παράγραφο 4 του επόμενου άρθρου. Σημαντική παραμένει η διάταξη του άρθρου 46 παρ. 3 του Κώδικα, κατά την οποία ο αρμόδιος δικαστικός λειτουργός μπορεί με αιτιολογημένη απόφασή του: α) στις περιπτώσεις των δύο προηγούμενων παραγράφων να μην επιτρέψει τον ευεργετικό υπολογισμό των ημερών ποινής λόγω εργασίας των τριών τελευταίων μηνών εν όλω ή εν μέρει, αν ο κρατούμενος τιμωρήθηκε πειθαρχικά κατά τη διάρκεια του αντίστοιχου χρονικού διαστήματος, κατά τα προβλεπόμενα από το άρθρο 69 παράγραφοι 2 και 3 του παρόντος Κώδικα ή β) να ανακαλέσει εν όλω ή εν μέρει προηγούμενες αποφάσεις του για ευεργετικό υπολογισμό ημερών ποινής, οι οποίες εκδόθηκαν μέσα στους προηγούμενους έξι μήνες, αν ο κρατούμενος τιμωρήθηκε πειθαρχικά. Κατά των αποφάσεων αυτών επιτρέπεται προσφυγή στο δικαστήριο εκτέλεσης ποινών μέσα σε δέκα ημέρες από την κοινοποίηση σε αυτόν της απόφασης. Κεφαλαιώδη επίσης σημασία στην αποκαταστατική πρακτική και θεμελιώδη θεσμό του Σωφρονιστικού Κώδικα αποτελεί και η χορήγηση στους κατάδικους εκπαιδευτικής άδειας, κατά τη διάταξη του άρθρου 58 του Σωφρονιστικού Κώδικα. Τέλος ενδιαφέρον να παρατηρηθεί ότι στις διατάξεις των άρθρων 63 και 64 του Σωφρονιστικού Κώδικα προβλέπεται η τμηματική έκτιση της ποινής, αλλά και η παροχή κοινωφελούς εργασίας από τους κρατούμενους.
Σύντομα Συμπεράσματα
Για τους εφαρμοστές του δικαίου αλλά και όλους τους εργαζόμενους και απασχολούμενους στο χώρο της ποινικής δικαιοσύνης, είναι γνωστό ότι πολλοί από τους θεσμούς αποκατάστασης των κρατούμενων, και κατά τη διάρκεια της κράτησής τους αλλά και μετά από αυτήν, είτε κατά τη διάρκεια άλλων μορφών έκτισης της ποινής, όπως π.χ. στην υπό όρο απόλυση, ελάχιστα πραγματώνονται ή στην καλύτερη περίπτωση υλοποιούνται, ακόμη και από τα ήδη προβλεπόμενα και νομοθετικά ρυθμισμένα. Κατά την άποψη μου, σημείο ασφαλώς γόνιμης και ενδιαφέρουσας συζήτησης της ημερίδας μας, αποτελεί η ανάγκη να ξεκινήσει άμεσα η συζήτηση για την αναμόρφωση του Σωφρονιστικού Κώδικα και κυρίως η συζήτηση αυτή να γίνει από την ίδια την κοινωνία, απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή και μελλοντική υλοποίηση χρήσιμων αποκαταστατικών πρακτικών για τους φυλακισμένους, με ωφέλεια ασφαλώς πρωτίστως της ίδιας της κοινωνικής ειρήνης και της ευημερίας όλων των πολιτών και διαμενόντων στην Ελληνική Επικράτεια Bλ. αιτιολογική έκθεση του πρόσφατου νόμου 4322/2015 όπου «……η παρέμβαση αυτή ακολουθεί το πρότυπο της προώθησης εναλλακτικών της κράτησης μέτρων και συμβάλλει στην αποφυγή των αρνητικών συνεπειών του εγκλεισμού, όπως η κοινωνική περιθωριοποίηση, ιδίως με το στιγματιστικό βάρος που την ακολουθεί, και ο ερχομός σε επαφή με χώρους όπου μπορεί να λειτουργήσουν διαδικασίες εκμάθησης της εγκληματικής δραστηριότητας». Βλ και Κ. Κοσμάτου Ξαναγράφοντας τον Σωφρονιστικό Κώδικα, ΠΔνη 2014,602.
Είναι εμφανής η σημασία της καλής διαγωγής του κρατούμενου κατά τη διάρκεια της κράτησης του, στοιχείο που διαπερνά όλη τη φιλοσοφία και το πνεύμα του εν ισχύει Σωφρονιστικού Κώδικα, όταν καίρια σημασία έχει για την υπό όρο απόλυση του κατάδικου, τη χορήγηση τακτικής ή έκτακτης άδειας, αλλά και της εκπαιδευτικής τοιαύτης, δηλαδή εφαρμοζόμενους δικαιΙκούς θεσμούς που στοχεύουν ευθέως στην αποκατάσταση του φυλακισθέντα, δηλαδή στην ομαλή επανένταξή του στο κοινωνικό ιστό με όσο δυνατόν λιγότερο στιγματισμό, ακριβώς γιατί θεωρείται η καλύτερη απάντηση στην παραβατική συμπεριφορά και προστασία του κοινωνικού συνόλου από την επανάληψη ομοειδών από το δράστη εγκληματικών πράξεων (βλ και 14/2011 Γνμδ ΕισΑΠ, 969/2009 ΠλημμΠειρ, 13/2008 Πλημμ.Θεσσαλ, Νόμος).
Σημαντική είναι η πρόβλεψη για την εξ αποστάσεως παρακολούθηση των μαθημάτων, καθώς και η πραγμάτωση της φοίτησης του φυλακισθέντα με ηλεκτρονική επιτήρηση (βλ και ΥΑ 298/2015, ΦΕΚ Β 1368/2015, για τον καθαρισμό των προϋποθέσεων, του τρόπου, και κάθε αναγκαία λεπτομέρεια για την εξ αποστάσεως παρακολούθηση των μαθημάτων και εργαστηρίων.
Κατά τη διάταξη του άρθρου 85 του Σωφρονιστικού Κώδικα ο αρμόδιος δικαστικός λειτουργός έχει τα προβλεπόμενα από την κείμενη νομοθεσία καθήκοντα. Ειδικότερα, αποφασίζει επί όσων θεμάτων του ανατίθενται στον παρόντα Κώδικα, ασκεί τις αρμοδιότητες του άρθρου 572 Κώδικα ποινικής Δικονομίας συμμετέχει στη σύνθεση του Δικαστηρίου Εκτέλεσης Ποινών και δικαιούται να ασκεί προσφυγή κατ` αποφάσεων του Συμβουλίου Φυλακής, εξαιρούμενος στην περίπτωση αυτήν από τη σύνθεση του πιο κάτω Δικαστηρίου κατά την εκδίκαση της προσφυγής του.